Rodovi u Crnoj Gori prema narodnim predanjima

PIŠE: Ivan Vukićević

Objavljeno: 29.6.2017. | Dopunjeno: 30.3.2018.

Rodovsko društveno uređenje

Začeci rodovskog društvenog uređenja na prostoru današnje Crne Gore ogledaju se u postojanju vlaških katuna u XIV veku. Pojedina bratstva koja su se pretežno bavila stočarstvom u planinskim oblastima su od srpske vlastele, a kasnije i od Turaka, dobijala povlastice u zamenu za osiguravanje bezbednosti na putevima koji su prolazili kroz  krajeve koje su ta bratstva naseljavala. Time je stvorena ekonomska osnova za dalje širenje tih bratstava na prostorima koje su kontrolisali, a mnoga od njih će vremenom prerasti u razgranate rodove. Iako je među ovim rodovima bilo dosta bratstava starobalkanskog porekla, bitno je naglasiti da se termin vlaški ne odnosi na etničku pripadnost, već na društveni status. Vlaški status su imali i pojedini rodovi poput Banjana i Drobnjaka koji će kasnije prerasti u plemena. Sa jačanjem centralne turske vlasti dolazi i do postepenog ukidanja vlaškog statusa, zbog čega dolazi do udruživanja dotadašnjih katuna u plemena.

Za razliku od gradova i ravničarskih oblasti gde je stanovništvo oduvek bilo meštovitog sastava, u najvećem delu današnje Crne Gore bratstva su sve do sredine XX veka najčešće živela samostalno po zaseocima u planinskim krajevima. Upućeni jedni na druge, pripadnici nekog bratstva delili su i dobro i zlo zajedno. Brojnost nekog bratstva je za vreme turske okupacije i sveopšte nesigurnosti bila od posebnog značaja za opstanak, zbog čega su se rodbinske veze sa srodnim bratstvima pažljivo negovale, a poreklo od zajedničkog rodonačelnika beležilo u rodoslovima i usmeno prenosilo u predanjima sa kolena na koleno. Pripadnost nekom većem rodu davala je bratstvu određenu vrstu sigurnosti jer je uvek moglo računati da će im srodna bratstva priteći u pomoć u slučaju ozbiljnijeg sukoba, bilo da se radi o Turcima ili o bratstvima u okruženju. Usled velikog značaja koje je porodično poreklo imalo, muška deca su od malih nogu znala da nabroje sve pretke od svog oca pa do najstarijeg poznatog pretka. Pojedina bratstva su početkom XX veka znala da nabroje i po 15 pasova po muškoj liniji do svojih rodonačelnika što najbolje govori o tome koliko se vodilo računa o poreklu.

Pored  dobrih strana, kao što je jačanje porodice, ovakve društvene okolnosti su dovele i do štetne pojave da je rodovsko-plemenski identitet postao višestruko jači od etničke i verske pripadnosti, što je dovelo do čestih sukoba između braststava i plemena. Najčešće bi sukobi započinjali oko planina za ispašu stoke, a ubrzo bi dolazilo i do krvne osvete koja je posebno optrećivala odnose između pojedinih plemena i bratstava zbog čega su crnogorske vladike mnogo napora ulagale da uspostave mir. Tako je recimo vladika Petar I Petrović-Njegoš (Sveti Petar Cetinjski) najpre molio zavađene strane da se pomire, a zatim ih i kleo ne bi li sprečio dalje unutrašnje sukobe koji su bili prepreka za uspešnu borbu za oslobođenje od Turaka. Tek je sa jačanjem centralne državne vlasti došlo do postepenog nestanka krvne osvete.

 Poreklo rodova

Područje današnje Crne Gore su u poznom srednjem veku pretežno naseljavali Srbi i Albanci, dok je u primorju živeo i manji broj Grka i Mlečana. Među Srbima se mogu razlikovati dva sloja stanovništva - stariji staro-balkanski sloj i noviji slovenski sloj stanovništva koji je doseljen u VI i VII veku. Planinska područja su u srednjem veku bila dosta slabo naseljena, pa samim tim i Crna Gora, međutim situacija se naglo menja sa početkom turske okupacije kada Srbi masovno napuštaju plodne oblasti pod pritiskom Turaka. Krajem XIV i tokom XV i XVI veka dolazi do velikog priliva srpskih izbeglica na područje današnje Crne Gore gde je turska vlast bila znatno slabija nego u drugim oblastima. Takođe, veliki broj porodica, među kojima su mnoge bile dobrostojeće,  preselio se u primorje koje je najvećim delom pripadalo Mletačkoj Republici. Srbi su se pretežno doseljavali iz Hercegovine, Kosova, Metohije i Albanije, ali i iz nešto daljih oblasti kao što su Bosna i Makedonija.

Najčešće su dolazile pojedinačne porodice, ali dešavalo se da se organizovano nasele i čitava bratstva. S obzirom na slabu naseljenost, doseljenici su bili u mogućnosti da zaposednu čitava sela u kojima su najčešće zaticali malobrojne starosedeoce, a ponekada i samo napuštena kućišta. Visokim prirodnim priraštajem dolazilo je do brzog umnožavanja i širenja na susedna područja što je dovelo i do pojave da pojedini rodovi prerastu u čitava plemena. Najveći rodovi u Crnoj Gori, kao što su Bjelopavlići i Vasojevići, uglavnom su doseljeni upravo u ovom periodu kao već formirana bratstva. Tako se Bjelopavlići koji su došli iz Metohije (Dukađina) prvi put pominju 1411. godine u dubrovačkim dokumentima, dok se Vasojevići koji su doseljeni iz Hercegovine prvi put pominju 1444. godine, takođe u dubrovačkim dokumentima. Među nekoliko najvećih rodova jedino se za Nikšiće smatra da su daljim poreklom sa područja današnje Crne Gore, konkretno iz Krtola u Boki Kotorskoj.

 Povezivanje rodova putem predanja

Kao što su pojedini veći rodovi često proglašavali sebe za potomke vlastele, o čemu će biti više reči u tekstu o vlasteli u Crnoj Gori, tako se često dešavalo i da se manja bratstva predstavljaju kao ogranci jakih rodova. Ova pojava se naziva pribraćivanje, i tipična je za starosedelačka bratstva u plemenima kojima su bila nipodaštavana od strane velikih bratstava. Veća novodoseljena bratstva u Bjelopavlićima, Piperima i Pješivcima nazivala su starosedeoce Lužanima, u Banjanima su ih nazivali Matarugama, a u Morači Macurama. Starosedelačka bratstva (starinci u narodnom govoru) su ovakve tvrdnje smatrala za uvredu zbog čega su mnoga od njih, da bi sebi podigla ugled, menjala slave i porodična predanja, pri čemu bi se najstariji poznati predak povezivao sa rodonačelnikom nekog znatnijeg roda ili bratstva. U pojedinim slučajevima je dolazilo čak i do promene prezimena, ali za to je bio nephodan pristanak bratstva čije su prezime uzimali. U nekim slučajevima su manja bratstva u svakom pogledu postajala deo roda kome su se pribratila, ali se često dešavalo i da srodstvo nikada ne bude priznato od željenih "rođaka".

Tako su recimo Karadžići, koji su prema jednom predanju daljim poreklom iz Makedonije, u potpunosti prihvaćeni od Vasojevića kao grana Lopaćana, dok sa druge strane Bjelopavlići nazivaju Raičeviće u Vražegrmcima starincima, iako Raičevići sebe smatraju za potomke Bijelog Pavla. Postoje i prelazni slučajevi kao u Veljim Cucama gde su Krivokapići načelno prihvatili Ivanoviće kao svoj ogranak, ali je ipak opšte poznato u plemenu da se radi o bratstvu drugačijeg porekla. Pojedini slučajevi pribraćivanja su zaista paradoksalni, a najbolji primer je pleme Piperi gde su Lutovci, kao noviji sloj stanovništva, najpre izmislili Pipa u svom rodoslovu da bi time sebe predstavili kao osnivače plemena, da bi zatim brojna starosedelačka bratstva, koja su zapravo proistekla od pravih Pipera, sebe proglasila za potomke tog istog izmišljenog Pipa. Ono što je interesantno je da pribraćivanja gotovo da nije ni bilo kod manjih bratstava koja su se useljavala u već formirana plemena. Njihov položaj je bio znatno bolji u odnosu na starince, zbog čega nisu imali potrebu da izmišljaju nepostojeće veze sa velikim bratstvima.

Pored pribraćavinja, česta je bila i pojava da se pojedini rodovi koji su bili u tradicionalno prijateljskim odnosima međusobno rođakaju i proglašavaju svoje rodonačelnike za braću, iako su različitog porekla. Svakako najpoznatiji slučaj je čuveno predanje o nekoliko braće od kojih su nastala srpska plemena Vasojevići, Ozrinići i Piperi i albanska plemena Zatrijebač, Krasnići i Hoti. Kod srpskih plemena je najčešća verzija predanja o petorici braće Vasu, Krasu, Ozru, Otu i Pipu, dok predanje albanskih rodova Bonkeća i Hota pominje braću Bana, Vasa, Lazara, Merkota i Piperija. Međutim, ono što je karakteristično je da svi ovi rodovi izuzev Bonkeća i Hota imaju različita predanja o daljem poreklu braće. Tako Vasojevići smatraju da se Vaso doselio iz Hercegovine i da je poreklom od Nemanjića, Piperi (grana Lutovaca) da se njihov predak doselio iz Pirota, a Bonkeći i Hoti da su im se preci doselili iz gornjeg toka reke Cijevne. Takođe, broj pasova do rodonačelnika se razlikuje od roda do roda, tako da je i pre genetskih istraživanja koja su pobila ovo predanje bilo očigledno da se najverovatnije radi o izmišljenoj priči čiji je cilj bilo.

 Etnografska istraživanja

Početkom XX veka više srpskih etnografa započinje istraživanje plemena i oblasti u Crnoj Gori prema uputstvima Jovana Cvijića. Radovi Jovana Erdeljanovića, Andrije Jovićevića i drugih autora postaće osnova za sve buduće analize porekla stanovništva u Crnoj Gori. Pored osnovnih podataka kao što je brojnost bratstava po selima, etnografi su prilikom razgovora sa meštanima zapisivali i predanja o daljem poreklu i grananju rodova, istorijske događaje, kao i brojne druge podatke o oblastima koje su istraživali. Zahvaljujući istraživanjima iz tog perioda, od zaborava je sačuvana porodična istorija velikog broja bratstava.

Pojedini etnografi, kao što su Milisav Lutovac i Jovan Vukomanović, su i u periodu socijalističke Jugoslavije nastavili posao na istraživanju do tada neobrađenih plemena i oblasti. Istraživanjima su često bavili i ljudi iz naroda koji su usled nedostatka literature o svom kraju želeli da dokumentuju prošlost svojih predaka, tako da je objavljeno dosta radova koji po svom kvalitetu ne zaostaju puno za radovima naših poznatih etnografa. Nažalost, među tim radovima ima i onih u kojima se potpuno neosnovano iznose tvrđenja i fabrikuju narodna predanja.

 Najveći rodovi prema narodnim predanjima

U pregledu koji sledi prikazani su rodovi na prostoru današnje Crne Gore koji su 1914. godine, odnosno u periodu nakon potpunog oslobođenja od Turaka, imali najmanje 20 domova. S obzirom da pojedine oblasti nisu obrađene detaljnim etnografskim istraživanjima, moguće je da nedostaju pojedini rodovi koji ispunjavaju navedeni kriterijum brojnosti. Podaci o rodovima su prikazani na osnovu ustaljenih narodnih predanja iz tog perioda, dok će o velikim rodovima koji po predanju vode poreklo od vlastele više reči biti u tekstu o vlasteli u Crnoj Gori. U slučajevima gde su delovi predanja o daljem poreklu kontradiktorni u odnosu na delove predanja o srodstvu sa drugim bratsvima, prednost je data daljem poreklu u odnosu na rođakanje sa drugim rodovima. Tako su recimo od spomenutih šest srpskih i albanskih rodova koji se rođakaju jedino Bonkeći i Hoti prikazani kao jedan rod jer imaju isto predanje o daljem poreklu.

Kao što se može primetiti, najveći broj velikih rodova potiče od srpskih srednjevekovnih porodica. Međutim, pojedini rodovi kao što su Hoti i Škrijelji imaju predanja o albanskom poreklu, dok Medini u Paštrovićima smatraju da su poreklom iz Italije ili Španije. Rodovi koji potiču od starijeg sloja stanovništva, kao što su recimo Bukumiri, nemaju ustaljena predanja o daljem poreklu. Iako su srpski rodovi pretežno pravoslavne vere, postoji i veliki broj bratstava, pa i čitavih rodova, koji su islamizirani, pretežno na severu današnje Crne Gore, dok su u Boki Kotorskoj mnoga manja bratstva za vreme Mletačke Republike prešla na katoličanstvo. Albanski rodovi su delom katoličke, a delom islamske veroispovesti, dok su pojedina bratstva prešla na pravoslavlje i preuzela srpski nacionalni identitet. Postoje i suprotni slučajevi, pa su tako Banjkani i Deljani iz Zatrijebča, koji su prema predanjima srpskog porekla, vremenom albanizovani jer su živeli u albanskom okruženju. Iako je krsna slava pre svega srpski pravoslavni običaj, i albanski katolici su u ogromnoj većini sve do Prvog svetskog rata slavili krsnu slavu što je posledica njihovih viševekovnih kontakata sa Srbima i uticaja srpske kulture.

Teritorijalni razmeštaj najvećih rodova prema predanjima

Na sledećoj karti je prikazan teritorijalni razmeštaj najvećih rodova u Crnoj Gori po selima i zaseocima u kojima su ti rodovi činili apsolutnu većinu stanovništva na osnovu narodnih predanja.

[caption id="attachment_43478" align="aligncenter" width="228"] Najveći rodovi u Crnoj Gori 1914. godine prema ustaljenim narodnim predanjima[/caption]

Bratstva koja prema predanjima vode poreklo od vlastele su grupisana na ovoj karti, pa su tako recimo kao Vojinovići prikazana sva bratstva koja prema predanju vode poreklo od ovog vlasteoskog roda. Manji broj rodova koji su navedeni u predhodnoj tabeli nije prikazan na karti jer nisu činili apsolutnu većinu stanovništva ni u jednom selu.

U tekstovima o genetski profilisanim rodovima u Crnoj Gori će biti više reči o razlikama između predanja sa jedne, i istorijskih izvora i rezultata genetskih istraživanja sa druge strane.

 Korišćena literatura

• Andrija Jovićević, Zeta i Lješkopolje, Beograd 1926.
• Andrija Jovićević, Malesija, Beograd 1923.
• Andrija Jovićević, Plavsko-Gusinjska oblast, Polimlje, Velika i Šekular, Beograd 1921.
• Andrija Jovićević, Riječka Nahija, Beograd 1910.
• Andrija Jovićević, Crnogorsko Primorje i Krajina, Beograd 1922.
• Andrija Luburić, Drobnjaci, Beograd 1930.
• Blažo Knežević, Vlastelinovići, Podgorica 2006.
• Blažo A. Strugar, Strugari - bratstvo u Ceklinu 1450-1980, Cetinje 1983.
• Bogdan Lalević i Ivan Protić, Vasojevići u turskoj granici, Beograd 1905.
• Bogdan Lalević i Ivan Protić, Vasojevići u crnogorskoj granici, Beograd 1903.
• Branko V. Kostić, Kostići - bratstvo u Ceklinu, Podgorica 2014.
• Bratstvo Vukčević, Crnogorsko pleme Lješnjani (Vukčevići) - Lješanska nahija, Draževina 1910.
• Vlado Đ. Duletić, Tragom prošlosti Duletića, Budva 2015.
• Vojin S. Murišić, Kruševice (Svrčuge - Petijevići - Bijelići), Beograd 2000.
• Vujanić, Jerković, Krtinić, Marinković, Knjiga o Macurama, Beograd 2014.
• Vukašin Vučkov Šoškić, Šoškići iz Polimlja, Beograd 1995.
• Vukota Miljanić, Akim Miljanić, Prezimena u Crnoj Gori, Beograd 2007.
• Vule Knežević, Pleme Šaranci, Beograd 1961.
• Dragan Krušić, Bratstvo Slavujevići (Matovići i Krušići) u prošlosti Banjana, Nikšić 2016.
• Đorđe Ojdanić, (Ne)poznate Lubnice, Podgorica 2005.
• Đurđica Petrović, Mataruge u kasnom srednjem veku, Cetinje 1977.
• Ejup Mušović, Etnički procesi i etnička struktura stanovništva Novog Pazara, Beograd 1979.
• Zvonimir M. Mijušković, Pleme Pješivci - krajina Stare Crne Gore, Beograd 1984.
• Zoran Mijbegović, Krtoljske priče, Tivat 2016.
• Jovan B. Keković, Porijeklo i rodoslov Kekovića iz Zagarača, Podgorica 2013.
• Jovan Vukomanović, Paštrovići, Cetinje 1960.
• Jovan Vukomanović, Crmnica, Beograd 1988.
• Jovan Erdeljanović, Bratonožići - pleme u crnogorskim Brdima, Beograd 1909.
• Jovan Erdeljanović, Piperi, Beograd 1917.
• Jovan Erdeljanović, Kuči, Beograd 1907.
• Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora, Beograd 1926.
• Jovan F. Ivanišević, Podlovćensko Cetinje, Cetinje, 1892.
• Jovan F. Ivanišević, Putopis kroz Male Cuce, Cetinje, Javor 1891.
• Kosto R. Perućica, Oputna Rudina, Beograd 1989.
• Marko D. Obradović, Porijeklo i rodoslov Obradovića iz Lubnica, Andrijevica/Bijelo Polje 1995.
• Marko Miljanov, Pleme Kuči u narodnoj priči i pjesmi, Beograd 1904.
• Miladin Kontić, Pleme Pješivci sa istorijom bratstva Kontić, Beograd 1977.
• Milan - Mišo Brajović, Pleme Bjelopavlići, Podgorica 2000.
• Milan Peković, Nikšićka Župa, Beograd 1974.
• Milan R. Milanović, Bajkove Kruševice, Beograd 1997.
• Mileta Vojinović, Pljevaljski kraj - prošlost i poreklo stanovništva, Pljevlja 1997.
• Milisav Lutovac, Bihor i Korita, Beograd 1967.
• Milisav Lutovac, Rožaje i Štavica, Beograd 1960.
• Milorad Joknić, Stanovništvo u pljevaljskom kraju, Pljevlja 2006.
• Miloš K. Vojinović, Stotinu godina od iseljavanja muslimana iz Crne Gore za Tursku 1914-2014, Kolašin 2014.
• Miloš K. Vojinović, Tadija B. Bošković, Popis domova u novim krajevima Kraljevine Crne Gore 1913. godine, Kolašin 2015.
• Milun M. Šturanović, Ozrinići kraj Nikšića - prilozi za monografiju, Podgorica 2000.
• Mirko Barjaktarović, Rovca, Titograd, 1984.
• Mirko Vukićević, Vukićevići iz Trešnjeva i njihovi korijeni, Andrijevica 2015.
• Momčilo Mićović, Banjani, Nikšić 2016.
• Nebojša Drašković, Čevsko Zaljuće i Donji Kraj - sela u plemenu Ozrinići, Beograd 1999.
• Nikola S. Vujačić, Bratstvo Vujačić, Trebinje, 1983.
• Obrad Višnjić, Golija i Golijani, Trebinje, 1987.
• Obren Blagojević, Piva, Beograd 1971.
• Pavle Radusinović, Naselja Stare Crne Gore, Beograd 1985.
• Petar Mrkonjić, Srednje Polimlje i Potarje u Novopazarskom sandžaku, Beograd 1905.
• Petar Pejović, Ozrinići - pleme Stare Crne Gore, Beograd 2004.
• Petar Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, Beograd 1923.
• Petar Šobajić, Korjenići, Cetinje 1964.
• Radoslav J. V. Vešović, Pleme Vasojevići, Sarajevo 1935.
• Rade Vujisić, Bratstvo Vujisića, Podgorica 1998.
• Radoje M. Uskoković, Iseljeni Nikšići, Beograd 1924.
• Radojko Koprivica, Bratstvo Koprivice - porijeklo, sveštenici, Nikšić 2016.
• Rajko Raosavljević, Morača, Rovca, Kolašin, Beograd 1989.
• Sava Nakićenović, Boka, Beograd 1913.
• Sava Pejović Treći, Protokol - Porijeklo Pejovića, Nikšić 2016.
• Svetozar Tomić, Banjani, Beograd 1949.
• Svetozar Tomić, Drobnjak, Beograd 1902.
• Svetozar Tomić, Piva i Pivljani, Beograd 1949.
• Slobodan Mišović, Stanovništvo pljevaljskog kraja, Pljevlja 2013.
• Slobodan N. Kovačević, Grahovski Kovačevići kroz vekove i ratove, Priština 1998.
• Stevan Popović, Rovca i Rovčani u itoriji i tradiciji, Nikšić 1997.
• Stojan Karadžić, Vuk Šibalić, Drobnjak - porodice u Drobnjaku i njihovo porijeklo, II izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd 1997.
• Tomo P. Oraovac, Arbanaško pitanje i srpsko pravo, Beograd 1913.
• Čedomir S. Bulajić, Vilusi, Beograd 1994
• Špiro Lučić, Ljetopis porodice Lučića i Parohije sutorinske od 1680. do 1930. godine, Herceg-Novi, 2000
• Božidar A. Vukčević, Lješanska Nahija II, Kanada 2003.
• Čedomir S. Bulajić, Rodoslov bratstva Bulajić, Beograd 1997.
• Fadil M. Kardović, Porijeklo bratstva Kardovića, Novi Pazar 2010.
• Jovo Medojević, Muslimani u bjelopoljskom kraju 1477-2002, Podgorica 2003.
• Miloš Krivokapić i Saša Knežević, Prilog proučavanju porijekla stanovništva i antroponimije Orahovca (Boka Kotorska), Dubrovnik 2017.
• Robert Elsie, The Tribes of Albania - History, Society and Culture, London/New York, 2015.
• Veselin Konjević, Kazivanje Ahmet-bega Mušovića, Cetinje, 2017.

The post Rodovi u Crnoj Gori prema narodnim predanjima appeared first on Poreklo.