Plemena u Crnoj Gori

PIŠE: Ivan Vukićević

Objavljeno: 31.5.2017. | Dopunjeno: 30.3.2018.

Pojam plemena

Kada se govori o plemenima u Crnoj Gori, sam termin “pleme” se može odnositi na tri različita pojma:

• krvna zajednica (rod)
• teritorijalno-društvena zajednica jednog ili više rodova
• administrativna jedinica

Pleme se u prvobitnom značenju odnosilo na rod, odnosno na krvnu zajednicu jednog ili više bratstava koja prema narodnim predanjima i rodoslovima potiču od jednog zajedničkog pretka koga sva bratstva u plemenu smatraju za svog rodonačelnika. Kako su se pojedina plemena teritorijalno širila, u njihov sastav su ulazila i njima nesrodna manja bratstva zbog čega su plemena vremenom postajala višerodovska. U takva plemena spadaju recimo Vasojevići i Ozrinići u kojima istoimena dva roda čine većinu stanovništva, ali i Kosijeri i Piperi u kojima su rodovi po kojima su nazvana ta plemena vremenom postali manjina u njima. Međutim, postoji i manji broj plemena kao što su Grbalj i Cetinje, koja su od samog nastanka bila mešovitog rodovskog sastava i prvenstveno su bazirana na teritorijalnoj pripadnosti. Paštrovići su najbolji primer za višestruku upotrebu reči pleme. Tako se često može čuti da se sastoje od 12 plemena, dok se istovremeno i za Paštroviće u celini kaže da su pleme. Zapravo se radi o 12 rodova udruženih u teritorijalnu plemensku zajednicu.

Pored narodne podele na plemena, u Crnoj Gori je za vreme dinastije Petrović-Njegoš postojala i zvanična podela na plemena koja su predstavljala administrativne jedinice. Iako su se granice plemena prema narodnoj i administrativnoj podeli u najvećoj meri poklapale, postoje i neke bitne razlike jer su plemenima formalno nazivane i oblasti koje se ni po jednom osnovu ne mogu tako nazvati.

Srednjevekovna plemena

Na području današnje Crne Gore su u srednjem veku živela brojna plemena vlaško-ilirskog porekla  zajedno sa slovenskim plemenima od kojih su vremenom preuzela srpski jezik i etnički identitet. Među najvećim starosedelačkim plemenima bili su Bukumiri u današnjim Bratonožićima i Kučima, Kriči u Potarju i Jezerima, Malonšići u dolini Zete, Mataruge u Staroj Hercegovini, Macure u Morači i Španji na Čevu i u Cucama. Dosadašnjim genetskim istraživanjima je utvrđeno da su neka od ovih plemena proistekla iz pojedinih rodova, odnosno da potiču od zajedničkog pretka. Tako Kriči pripadaju J2b1 haplogrupi,  dok Macure pripadaju I1a3 haplogrupi. Više reči o genetskom poreklu pojedinih rodova biće u zasebnom tekstu o genetskoj strukturi stanovništva u Crnoj Gori. Stanovništvo slovenskog porekla je samo delimično bilo organizovano u plemena među kojima su se svakako isticali Lužani u dolini Zete. Oko porekla plemena Riđana iz okoline Nikšića su podeljena mišljenja – pojedini autori smatraju da su starosedelačkog porekla, dok postoji i raspostranjeno mišljenje da su slovenskog porekla. Većina starosedelačkih plemena je živela u brdsko-planinskim područjima gde su se pretežno bavila stočarstvom, dok su slovenska plemena pretežno živela u pitomijim župnim područjima gde su se bavila zemljoradnjom. Razlike u načinu života su najbitniji razlog za razvijeniju plemensku svest kod starosedelačkih nego kod slovenskih plemena u to vreme.

Slabljenjem vlasti Istočnog Rimskog Carstva i uspostavljanjem srpske države pod dinastijama Vojislavljevića i Nemanjića, dolazi do jačanja svesti o pripadnosti srpskoj državi i srpskom narodu. Ova pojava je ujedno dovela i do slabljenja plemenske organizacije. Međutim, taj proces se zaustavlja sa nestankom srpske države i početkom turske okupacije kada radi bolje zaštite od osvajača dolazi do ponovnog jačanja plemenske svesti i organizovanja naroda u plemenske zajednice. Crna Gora kao pretežno brdsko-planinsko područje postaje idealno skrovište za sve one koji su iz različitih razloga morali da napuste svoje matične oblasti. Krajem XIV i tokom celog XV veka se na prostor današnje Crne Gore doseljavaju brojna bratstva koja će ubrzo formirati nova plemena. Oblasti iz kojih je pristiglo najviše stanovništva su Kosovo, Metohija, Hercegovina i Albanija. Novonastala plemena će postojati sve do početka XX veka, a u određenoj meri postoje i danas u narodnoj tradiciji. Starosedelačka plemena su se tada delom raselila pod pritiskom doseljenika, a delom utopila u novonastala plemena. Tako je najpre pleme Mataruga nestalo pod pritiskom Riđana, dok su na nekadašnjoj teritoriji Španja nastala plemena Čevo i Cuce. Teritorija Bukumira je podeljena između Bratonožića i Kuča, a Macure su ušle u sastav novonastalih plemena Rovca, Gornja Morača i Donja Morača.  Južna oblast Kriča, Jezera, pripala je Drobnjacima, a njihova matična oblast Kričak u Potarju potpala pod direktnu tursku upravu. Najplodniji deo oblasti Malonšića u Kosovom Lugu zauzeli su Turci nakon što su ih proterali, dok je na planinskom delu njihove nekadašnje oblasti nastalo pleme Zagarač. Oblast Lužana je pak podeljena između Pipera, Bjelopavlića i Pješivaca. Riđani su krajem XVII veka svedeni na prostor Grahova, što je vremenom postao novi naziv plemena, dok su Krivošije, Ledenice i Ubli postali zasebna plemena, a Nikšićke Rudine i zapadni deo Nikšićkog polja potpali pod direktnu tursku vlast.

Narodna podela na plemena

Prema tradicionalnoj narodnoj podeli sa kraja XIX veka i početka XX veka, plemena se dele prema pripadnosti istorijskim oblastima:
1. Stara Crna Gora (Crnogorci)
1.1. Katunska nahija (Katunjani)
1.2. Riječka nahija (Riječani)
1.3. Crmnička nahija (Crmničani)
1.4. Lješanska nahija (Lješnjani)
2. Brda (Brđani)
3. Stara Hercegovina (Hercegovci)
4. Boka Kotorska (Bokelji)
5. Južno Primorje (Primorci)
6. Krajina (Krajinjani)
7. Malesija (Malesori)

U svim navedenim oblastima žive srpska plemena pravoslavne veroispovesti sem u Malesiji, koja svojim manjim delom pripada Crnoj Gori, i delu Krajine u kojima žive albanska plemena katoličke i islamske veroispovesti. Iako najveći deo primorja od Sutorine do reke Željeznice kod Bara nije bio u sastavu tadašnje Crne Gore, ovo područje istorijski, kulturno i etnički čini jednu celinu sa ostalim spomenutim oblastima.

[caption id="attachment_43466" align="aligncenter" width="228"] Narodna podela na plemena[/caption]

Pojedina veća plemena se mogu nazvati složenim jer pored matične plemenske oblasti obuhvataju i manja plemena koja su ušla u širu plemensku zajednicu sa njima. Tako su recimo u sastavu srpskog plemena Kuči i dva manja albanska plemena Zatrijebač i Koći. Kuči su ujedno i jedino etnički mešovito pleme u Crnoj Gori. Pored složenih plemena, postojali su i, uslovno govoreći, savezi plemena poput Morače koju su činili Gornja i Donja Morača, ili Cuca koje su činili Velje i Male Cuce.

Na sledećoj karti je pored narodne podele na plemena prikazano i najdalje plemensko poreklo stanovništva prema stanju iz 1914. godine.

[caption id="attachment_43476" align="aligncenter" width="228"] Narodna podela na plemena i plemensko poreklo stanovništva 1914. godine[/caption]

Kartografski se može prikazati i narodna podela koja pored plemena obuhvata i neplemenske oblasti.

[caption id="attachment_43468" align="aligncenter" width="228"] Narodna podela na plemena i oblasti[/caption]

U sledećoj tabeli je prikazan pregled svih plemena prema narodnoj podeli.

Zvanična podela na plemena

Borbu za oslobođenje srpskog naroda od Turaka započela su upravo srpska plemena stvaranjem prve slobodne srpske države na prostoru podlovćenske Crne Gore početkom XVIII veka. Crnogorska vlast se najpre proširila na Brda, a zatim i na Staru Hercegovinu i druge oblasti. Kako je sa državnom vlašću dinastije Petrović-Njegoš jačala i lična i imovinska sigurnost, tako je slabila i plemenska svest stanovništva. Kao što se može primetiti, došlo je ponavljanja procesa iz perioda nastanka srednjevekovne srpske države.

Crna Gora je sredinom XIX veka zvanično bila podeljena na 5 nahija koje su se dalje delile na 39 plemena, među kojima  jedino Lukovo, Rudine (Nikšićke) i Štitari nisu bili plemena u pravom značenju te reči.

[caption id="attachment_43464" align="aligncenter" width="228"] Zvanična podela na plemena 1861-1878[/caption]

Nakon teritorijalnog proširenja na Berlinskom kongresu 1878. godine, Crna Gora je zvanično obuhvatala 50 plemena i 4 okruga u okviru 10 nahija. Među 11 novih plemena, našle su se i oblasti Zeta, Krajina, Rudine (Oputne) i Trepča koje se u narodu ni po čemu nisu smatrala za plemena. Međutim, ova administrativna podela je bila dovoljna da dođe do pojave da se u literaturi ove oblasti često pogrešno nazivaju plemenima.

[caption id="attachment_43465" align="aligncenter" width="228"] Zvanična podela na plemena 1878-1903[/caption]

Sa proglašenjem Kraljevine Crne Gore 1910. godine i donošenjem novog zakona o administrativnoj podeli zemlje iste godine, ukidaju se plemena kao administrativne jedinice. Usled iseljavanja u gradove i novog načina života, plemena će nakon Prvog svetskog rata u najvećoj meri i suštinski prestati da postoje.

Korišćena literatura

• Andrija Jovićević, Zeta i Lješkopolje, Beograd 1926.
• Andrija Jovićević, Malesija, Beograd 1923.
• Andrija Jovićević, Plavsko-Gusinjska oblast, Polimlje, Velika i Šekular, Beograd 1921.
• Andrija Jovićević, Riječka Nahija, Beograd 1910.
• Andrija Jovićević, Crnogorsko Primorje i Krajina, Beograd 1922.
• Andrija Luburić, Drobnjaci, Beograd 1930.
• Bogdan Lalević i Ivan Protić, Vasojevići u turskoj granici, Beograd 1905.
• Bogdan Lalević i Ivan Protić, Vasojevići u crnogorskoj granici, Beograd 1903.
• Branislav Đurđev, Postanak i razvitak brdskih, crnogorskih i hercegovačkih plemena, Titograd 1984.
• Vojin S. Murišić, Kruševice (Svrčuge - Petijevići - Bijelići), Beograd 2000.
• Vujanić, Jerković, Krtinić, Marinković, Knjiga o Macurama, Beograd 2014.
• Vule Knežević, Pleme Šaranci, Beograd 1961.
• Đurđica Petrović, Mataruge u kasnom srednjem veku, Cetinje 1977.
• Đuro Popović, Jovan Roganović, Zemljopis Knjaževine Crne Gore za učenike III razreda osnovne škole - Treće izdanje, Cetinje 1899.
• Zvonimir M. Mijušković, Pleme Pješivci - krajina Stare Crne Gore, Beograd 1984.
• Zoran Mijbegović, Krtoljske priče, Tivat 2016.
• Jovan Vukomanović, Paštrovići, Cetinje 1960.
• Jovan Vukomanović, Crmnica, Beograd 1988.
• Jovan Erdeljanović, Bratonožići - pleme u crnogorskim Brdima, Beograd 1909.
• Jovan Erdeljanović, Piperi, Beograd 1917.
• Jovan Erdeljanović, Kuči, Beograd 1907.
• Jovan Erdeljanović, Stara Crna Gora, Beograd 1926.
• Jovan F. Ivanišević, Podlovćensko Cetinje, Cetinje, 1892.
• Jovan F. Ivanišević, Putopis kroz Male Cuce, Cetinje, Javor 1891.
• Kosto R. Perućica, Oputna Rudina, Beograd 1989.
• Marko Miljanov, Pleme Kuči u narodnoj priči i pjesmi, Beograd 1904.
• Miladin Kontić, Pleme Pješivci sa istorijom bratstva Kontić, Beograd 1977.
• Milan - Mišo Brajović, Pleme Bjelopavlići, Podgorica 2000.
• Milan Peković, Nikšićka Župa, Beograd 1974.
• Milan R. Milanović, Bajkove Kruševice, Beograd 1997.
• Mirko Barjaktarović, Rovca, Titograd, 1984.
• Momčilo Mićović, Banjani, Nikšić 2016.
• Nićifor Dučić, Crna Gora, Bilješke, Beograd 1874.
• Obrad Višnjić, Golija i Golijani, Trebinje, 1987.
• Obren Blagojević, Piva, Beograd 1971.
• Pavle Radusinović, Naselja Stare Crne Gore, Beograd 1985.
• Petar Pejović, Ozrinići - pleme Stare Crne Gore, Beograd 2004.
• Petar Šobajić, Bjelopavlići i Pješivci, Beograd 1923.
• Petar Šobajić, Korjenići, Cetinje 1964.
• Radoslav J. V. Vešović, Pleme Vasojevići, Sarajevo 1935.
• Rajko Raosavljević, Morača, Rovca, Kolašin, Beograd 1989.
• Sava Nakićenović, Boka, Beograd 1913.
• Svetozar Tomić, Banjani, Beograd 1949.
• Svetozar Tomić, Drobnjak, Beograd 1902.
• Svetozar Tomić, Piva i Pivljani, Beograd 1949.
• Stevan Popović, Rovca i Rovčani u itoriji i tradiciji, Nikšić 1997.
• Stojan Karadžić, Vuk Šibalić, Drobnjak - porodice u Drobnjaku i njihovo porijeklo, II izmijenjeno i dopunjeno izdanje, Beograd 1997.
• Tomo P. Oraovac, Arbanaško pitanje i srpsko pravo, Beograd 1913.
• Božidar A. Vukčević, Lješanska Nahija II, Kanada 2003.
• Miloš Krivokapić i Saša Knežević, Prilog proučavanju porijekla stanovništva i antroponimije Orahovca (Boka Kotorska), Dubrovnik 2017.
• Risto Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima - Knjiga I, Cetinje 1963.
• Risto Kovijanić, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima - Knjiga II, Cetinje 1974.
• Robert Elsie, The Tribes of Albania - History, Society and Culture, London/New York, 2015.

The post Plemena u Crnoj Gori appeared first on Poreklo.