![]()
BEOGRADSKO PODUNAVLJE (DEO PRVI)
Severoistočni delovi Beograda su na terenu koji se sa brdovitog područja šumadijske geološke ploče spušta ka Dunavu. Zbog toga sam ovo područje nazvao beogradskim Podunavljem. Ovaj pojas uz reku počinje podno same beogradske tvrđave i prati rečni tok, sve do područja Grocke.
Najpre, osvrt na deo Beograda sa najdužom ali i najmračnijom povešću.
U pitanju je Karaburma. Geografski gledano, Karaburma je greben Vračarskog brda. Danas izgleda da je taj viši deo Karaburme podaleko od Dunava, međutim, ranije nije bilo tako: naime, Ada Huja, koja je u novijoj istoriji nasipom povezana sa kopnom i pretvorena u poluostrvo, bila je ostrvo, a tok Dunava je išao bliže kopnu Beograda, tako da je Karaburma bila upravo greben iznad reke. Po tom položaju dolazi i naziv ovog kraja.
Iako mnogi misle da je Karaburma kovanica od turcizama kara - crno i burma - prsten, objašnjenje je drugačije. Reč je nastala od turskih reči kaya - stena i burun - rt, greben. Na starim osmanlijskim i austrijskim mapama ovaj kraj je imenovan upravo kao Kajaburun (Kaya-burun). Kasnije je naziv izobličen u narodnom govoru u - Karaburma.
![]()
Dunav kod Karaburme nekad (sa: http://www.novosti.rs)
Zgodan položaj uz reku, ali i iznad reke, kao zaštita od poplava ili napada sa te strane, privukao je u gvozdeno doba plemena poreklom iz Pontske nizije koja su se nastanila u Panonskoj niziji, da za jedno od mesta gde su podigli svoje naselje izaberu upravo Karaburmu. Područje oko grebena uz reku bilo je močvarno. Zbog postojanja termalnih izvora, voda iz močvare je isparavala, tako da je ceo kraj bio u stalnoj izmaglici.
Između 6. i 4. veka pre Hrista, tu se nastanila jedna grupa pripadnika plemena Sinda.
„Antički istoričar Herodot navodi y svojoj istoriji da su Panonsku niziju i široki pojas Podunavlja naselila plemena Sigina, Graukena i Sinda. Ona su ostala u ovim krajevima sve do kraja IV veka, sve do dolaska keltskih plemena, sa kojima su se stopila. Danas, posle niza arheoloških istraživanja na području grada Beograda, utvrđeno je da su Sindi živeli na delu današnje Karaburme, i to y otvorenim naseljima sa zemunicama. Njihova materijalna kultura y mnogome se podudara sa kulturom Skita...“[1]
Ovo naselje je, po svoj prilici, začetak kasnijeg antičkog Singidunuma.
„Posebno je pitanje da li su Kelti osnovali grad sa imenom Singidunum, kako se to u naučnoj literaturi često navodi... dosadašnja istraživanja na području Beograda sigurno pokazuju da se veliko naselje Skordiska, njihov opidum, grad koji bi opravdavao davanje imena sa završetkom -dunum, nije nalazio na mestu današnjeg Gornjeg grada. Prema najnovijim istraživanjima veliko otvoreno keltsko naselje sa zemunicama nalazilo se na istočnom rubu Beograda, duž Višnjičke ulice, gde su, na Karaburmi i Rospi-ćupriji, otkrivene velike nekropole Skordiska. Otuda izgleda opravdano mišljenje da se opidum, ukoliko je i postojao, verovatno nalazio na platoima oko ovih nekropola i naselja...“[2]
„Uprkos dugom kontinuitetu života na beogradskoj tvrđavi, od neolita, sa indicijama postojanja naselja i u bronzano doba, na teritoriji Gornjeg grada nema nikakvih elemenata koji bi ukazivali na keltsko naselje. S druge strane, izuzetno bogata nekropola na Karaburmi nesumnjivo je materijal vezan za keltsku kulturu (laten II—III), do osvajanja Rimljana. Na osnovu toga dalo bi se zaključiti da bi keltski dunum na teritoriji današnjeg Beograda najpre trebalo očekivati ne kod Gornjeg grada već bliže velikoj nekropoli na Karaburmi, koja se, nesumnjivo, nije mogla nalaziti daleko od odgovarajućeg naselja“.[3]
Svoj boravak u ovom delu Beograda su, materijalnim ostacima, zasvedočili i Ostrogoti, koji su držali ovo područje između 470. i 488. godine. Zanimljiv arheološki materijal je nađen, pored još nekoliko lokaliteta, upravo na Karaburmi.
Ponegde se može naći podatak da se u prvoj polovini 15. veka na prostoru Karaburme (ili Višnjice) nalazio manji utvrđeni dvor pod nazivom Despotovac (po Despotu Đurđu Brankoviću).
Tokom turske vlasti, Karaburma je nenaseljena, a u drugoj polovini 18. veka, tu su vinogradi imućnih beogradskih Turaka. Sa početka 19. veka imamo zapise da su na Karaburmi turski askeri imali vojne vežbe. Tako su, na primer, 1823. godine delije, tobdžije i sejmeni imali vojne vežbe na Kalemegdanu i Karaburmi.
Nakon sticanja autonomije, knjaz Miloš je naredio da Karaburma bude zvanično mesto za pogubljenja, što je bilo na snazi sve do 1912. godine. Mesto gde su streljani osuđenici bilo je nedaleko od beogradskog kraja starog Pančevačkog mosta.
Neobičan nesrećni slučaj dogodio se tokom streljanja zaverenika koji su organizovali i sproveli atentat na kneza Mihaila 1868. godine.
„...Posle jednog plotuna tane fijuknu, a sa krikom se sruši oficir koji je komandovao streljanjem. Vasi Mijatoviću pritrča lekar, ali mu više nije bilo pomoći. U magnovenju svi shvatiše čudo: tane se odbilo od koca ili kamena i usmrtilo oficira koji je komandovao streljanjem. Njegov zamenik preuze komandu, dok su dva vojnika nosila oficira prema jednoj od praznih kara. On neće ležati sa osuđenicima. Biće svečano sahranjen na groblju, kao vojnik koji je pao u borbi za knjaza i otadžbinu...“[4]
Nedaleko od strelišta kasnije je otvorena kafilerija, a 1899. godine bliže Dunavu i klanica (na zemljištu zvanom - Džehanovo), što je sve upotpunjavalo mračnu sliku ovog kraja. Kasnije će biti navedeno i čemu je služila obližnja Rospi-Ćuprija, kao „šlag na tortu“.
Do 1930-ih, Karaburma je bila sirotinjski kraj grupisanih malih kuća, bez vodovoda i kanalizacije, sa blatnjavim višnjičkim drumom uz koji je niklo naselje. Tek podizanjem nekoliko fabrika u blizini, kraj postaje naseljeniji radničkom klasom i nešto uređeniji. Do 1929. Karaburma je pripadala ataru Višnjičke opštine, a 1955. konačno je i sama dobila opštinski status, no ovo je potrajalo tek dve godine, kada je 1957. godine priključena području Opštine Palilula. Od 1950-ih na dalje, na Karaburmi niču moderne stambene zgrade, pa je danas Karaburma u većem delu jedno moderno naselje.
Pod Karaburmom se obično smatraju i dva susedna beogradska kraja - Ćalije i Rospi-ćuprija.
Ćalije su na jug od Karaburme, na padinama Velikog Vračara. Naziv dolazi od turske reči çali, što znači - grmlje, šiblje. Verovatno je ovaj kraj u tursko doba bio obrastao nekom šikarom, te su mu dali takav naziv.
Rospi Ćuprija (u starijim izvorima može se naći i varijanta - Orospi-ćuprija) je istočno od Karaburme, na višnjičkom drumu. Ovde je naselje nastalo sredinom 19. veka. U tom kraju prvi je kuću i vodenicu na Mirijevskom potoku sagradio savetnik Milisav Zdravković Resavac. Kasnije je neplanski podignut još jedan broj kuća uz potok. Danas je tu moderno naselje. Poreklo toponima je sledeće: ovde se nalazio turski most na višnjičkom drumu, kojim je premošćen Mirijevski potok, u blizini ušća u Dunav. Postoje mišljenja da je most postojao još u rimsko doba, što bi i bilo logično, s obzirom na postojanje rimskog kastruma na području Višnjice, koji je svakako morao imati drumsku vezu sa Singidunumom. Prema nekim izvorima, most su Turci nazvali Rospi-ćuprija, turski: Rospı(lı) köprü - most rospija, odnosno bludnica, jer su tu davljene i u vodu bacane žene iz harema visokih turskih visokih dostojanstvenika, optužene za neverstvo. Prema jednom mišljenju, objašnjenje ovog toponima je da je most podigla neka bivša bludnica, kako bi ovim činom iskupila ranije grehe, pa po njoj i naziv. Verovatnija je prva verzija, s obzirom da je i knjaz Miloš naredio da jednu ženu (jednog njegovog saborca iz ustaničkih dana) koja je napustila muža i odala se nemoralnom životu, tu udave i bace u Dunav, baš kao što su i Turci činili[5].
Kraj između Dunava, Mirijevskog potoka, brda Lešće i Višnjice naziva se Višnjičko polje. U Višnjičkom polju je u vreme austrijske Kraljevine Srbije (1717-39) postojalo "naselje pančevačkih kamenorezaca“ (Steinmetz Hütten nach der Panschova), koji su obrađivali kamen iz višnjičkih kamenoloma. Osim kamenorezaca u Polju su Austrijanci podigli i mlin i pekaru, a nedaleko odatle, na Karaburmi, i ciglanu.
Višnjičko polje, kao što mu i sam naziv kaže, bio je u ataru sela Višnjnica.
Etimologija toponima Višnjica je samo na prvi pogled jasna, - zbog voćnjaka višnje koji su tu postojali. Međutim, postoje mišljenja da je Višnjica iskvaren oblik od starijeg Vinštica[6], a ovo od osnove Vinska, što može imati veze sa srednjevekovnim vinogradarstvom i proizvodnjom vina u ovom kraju. Vinogradi su se i u 18. i 19. veku protezali od Dorćola i Tašmajdana, pa sve do kraja Višnjice.
Postoji i jedno bajkovito tumačenje, jedna legenda po kojoj, nakon što su Turci zauzeli Beograd i njegovu okolinu, jedna devojka nije mogla da se uda za svog dragog, jer joj turski zapovednik to nije odobrio. Zbog toga se ona bacila u Dunav. Ime joj beše Višnja, te po njoj selo dobi naziv...
Atar Višnjice prostirao se celom dužinom dunavske obale, od ušća Mirijevskog potoka, pa do krivine koju pravi Dunav, nasuprot lidu Bela stena na adi Forkontumac. Dve ade, pomenuti Forkontumac i Čakljanac, ovde znatno sužavaju Dunav, tako da je ovo bilo zgodno mesto za prelazak Dunava pontonom, Turci kad su osvajali ugarske krajeve u Banatu, a Austrijanci kad bi napadali turski Beograd. Ovaj položaj sela je u znatnoj meri uticao i na zanimanje njegovih stanovnika - osim voćarstva i vinogradarstva i drugih poljoprivrednih zanimanja, dobar broj Višnjičana se bavio prevozom preko Dunava (skeledžije) i ribarenjem.
![]()
Višnjica
Inače, Bela stena je naziv moderan naziv plaže na adi Forkontumac, a prava Bela stena je greben koji se nalazi preko reke u području Višnjice, i predstavlja najistureniji deo šumadijske ploče na severu. Ima odličan položaj koji pruža preglednost na sve strane, pa je tu u sva vremena bila vojna osmatračnica.
Ade Forkontumac (nemački naziv: Schweb), Čakljanac (ili Čagljanac), Štefanac (ili Stefanac) i Donja ada, iako uz samu beogradsku obalu, administrativno su u sastavu područja Opštine Pančevo. Zanimljivo je da se ade Čakljanac, Štefanac i Donja ada za niskog vodostaja spoje u jednu adu. Na Forkontumacu je u prošlosti bio austrijski karantin („Forkontumac Pančevački“), po čemu je ostrvo i nazvano.
Ada Čakljanac je u tursko doba bila povremeno skrovište dunavskih gusara iz Banata, Grocke i još nekih mesta po beogradskoj okolini, koji su prepadali turske lađe i pljačkali ih. Narodno predanje pamti neke od njih: Laza Harambaša[7], Hajduk Rajko, Pop Martin[8].
![]()
Forkontumac
Arheološki nalazi govore da je područje Višnjice bilo naseljeno još u neolitu, kao i u gvozdeno doba. Za vreme rimske vlasti, ovde se nalazila tvrđava (kastrum) Ad Octavum. Tvrđavu su razorili varvari (verovatno Huni) u 5. veku. Justinijan je obnovio u 6. veku, sagradivši utvrđenje pravougaonog oblika 180 h 100 metara. Prokopije pominje Oktavum na osmom miljokazu od Singidunuma. Osim ostataka utvrđenja i stambenih objekata, na području Višnjice pronađene su i rimske nekropole, kao i ostaci ranohrišćanske crkve sa krstionicom. Ostatke tvrđave Sloveni su kasnije nazvali Gradina, kako se i danas naziva ovaj lokalitet. Znajući da je ovo bilo znatno utvrđenje i da ga je obnovio vizantijski car, Srbi su Višnjicu nazivali i - Mali Carigrad.
Prema Kanicu, na području Višnjice svoj letnjikovac je imao despot Đurađ Branković, čije zidine su postojale u vreme kad je on boravio u Srbiji (1860-ih). Letnjikovac je izgrađen kod termalnih izvora u Višnjici, koje je despot koristio. Pomenuto je da se, prema nekim drugim mišljenjima, ovaj despotov dvor nalazio na mestu današnje Karaburme. Ugri početkom 15. veka obnavljaju deo starog rimskog kastruma za potrebe predstraže Beograda. Tu je navodno stolovao ugarski vojskovođa Filip Madžarin, kako ga naziva narodna epika[9]. Između Gradine i Dunava se nalazilo i „madžarsko groblje“.
U tursko vreme, Višnjica se prvi put, pod tim imenom, pominje u defteru iz 1560. godine, kada, zajedno sa okolnim selima Mirijevo, Gornje i Donje Slance, pripada vakufu Mehmed-bega Jahjapašića, nekadašnjeg smederevskog sandžak-bega i rumelijskog beglerbega. Za sve vreme turske vlasti, ovde je bilo naselje. Povremeno su Višnjičani bežali preko Dunava u austrijski Banat, za vreme nemirnih godina.
U modernoj Srbiji, Višnjica je bila selo nadomak Beograda, sve do 1970. godine kada je seoski atar ušao u okvire Opštine Palilula.
Višnjica je iznjedrila poznatog ruskog generala iz 18. veka Teodora Višnjevskog. Prezime je uzeo prema rodnom mestu.
Višnjička banja je zapadni deo Višnjice u podnožju brda Lešće. Nekada su se tu nalazili brojni mineralni i termalni izvori. Onaj despotov letnjikovac se, najverovatnije, nalazio upravo tu, u Banji, kod termalnih izvora. Danas su ostala samo tri izvora, a ostali su zatrpani ili kanalisani u podzemnu kišnu kanalizaciju. Jedan od ta tri izvora u Banji je bogat sumporom. Upravo zbog tih izvora, ovaj deo Višnjice poneo je naziv - Višnjička banja.
Lešće je brdo na istočnoj strani Mirijevskog potoka, jugozapadno od Višnjice. Danas je to jedno od velikih beogradskih grobalja. Na vojnoj Đeneralštabnoj karti Srbije iz 1894. godine, ovo brdo je označeno pod nazivom - Lipar, a njegove padine prema Rospi-ćupriji kao - Lešje. Toponimi Lešće i Lešje su istog korena, od leskovog grmlja, šiblja, isto i – leštar, leskar, i sl. Lipar, jasno, po lipama.
Pominjući ade u okolini Beograda, ne bi bilo pravedno proći Karaburmom i Višnjicom a ne navesti koju reč o Adi Huji.
Ada Huja je ranije bila ostrvo, a u moderno vreme je nasipanjem spojena sa obalom i pretvorena u poluostrvo. Na ostrvu je bilo termalnih izvora , pa je početkom 20. veka na njemu bila bujna šuma, dok su delovi bili pretvoreni u vinograde. U samom priobalju bilo je nekoliko nezvaničnih plaža i kupališta. Ostalo je upamćeno da su na ostrvu živela brojna jata vivaka. Međutim, ovo lepo ostrvo je 1960. godine pretvoreno u gradsku deponiju, sve do 1977. godine, a zatim su tamo izgrađena razna industrijska postrojenja, koja i danas rade. Što se porekla samog toponima tiče reč „huja“ označava odmorište na plovnom putu. Dakle, verovatno je ova ada bila zgodno odmorište rečnim brodarima na putu niz i uz Dunav, pa je po tome i nazvana.
Viline vode su kraj uzvodno Dunavom od Karaburme, nasuprot gornjeg špica Ade Huje. Bile su izletište beogradskih Turaka i dorćolskih Jevreja, a kasnije i beogradskih Srba. U daljoj davnini ovo je bilo močvarno zemljište uz Dunav. Prema legendama, tu su živele vile, te otud i naziv. Kasnije je močvarno zemljište zasuto, pa je najpre nestalo voda, a danas je nestalo i zemlje - ovo je danas jedna od industrijskih zona Beograda (tu je beogradska luka, tuda prolazi železnica, i postoji više industrijskih postrojenja i skladišta). O vilama da ne govorimo. Možda su ostali samo vilinski konjici, ako i njima nije previše zagađeno...
Natrag na severoistok Beograda.
Mirijevo je kraj na i oko Mirijevskog brda, na jugoistok od Velikog Vračara.
I na području Mirijeva su pronađeni arheološki ostaci iz gvozdenog doba, a u vreme Rimljana tu je bila jedna stanica na putu za Viminacijum (Mutatio ad Sextum). Pronađena je i srednjevekovna nekropola sa prelaza 12. u 13. vek.
Mirijevo se pominje u turskom defteru za Smederevski sandžak iz 1476. godine, upisano pod nazivom Miranovac. 1536. i 1560. godine, sa još nekim okolnim selima, pripadalo je vakufu Mehmed-bega Jahjapašića. U defteru iz 1640/41. godine upisano pod nazivom Mirijevo.
Naziv možda potiče upravo od turske poreske reči „mirija“ - dažbina. Početkom Drugog svetskog rata, prota Jordan Popović je zabeležio da je u dvorištu jedne kuće do pred kraj 19. veka bila neka zemunica sa čardakom u kojoj su turski poreznici naplaćivali miriju[10]. Narodno predanje, pak, kaže da su se stari Mirijevci preselili iz svog ranijeg sela, uz Carigradski drum, niže u kraj obrastao šumom, da ih ne bi uznemiravali Turci i ostali, jer su uz sam drum, pa su u novom selu pronašli mir, a selo zbog toga nazvali Mirijevo. Prema trećoj verziji, ovde su se naselili žitelji makedonskog sela Mirovo, pa su doleli i zavičajni toponim, koji se tokom vremena izobličio u Mirijevo.
Nikolić[11]: „Za beogradsko Mirijevo se kaže: „Za ime ovoga sela postoji priča, da je postalo po nekom miru, koji je zaključen u vreme kada su Turci vladali Srbijom“. Ipak, daleko je izvesnija verzija za braničevsko Mirijevo: „Predanje govori o osnivaču sela Miriji, odnosno postanka Mirijeva vezuje se za Jerinino doba, ali sva je prilika da je ovo predanje netačno te da je naselje mlađe.“ Dakle, od ličnog imena Mirija“.
U 16. veku u oblasti Rudničke Morave postojalo je selo Mirijevac (turski defter za Smnederevski sandžak iz 1528. godine). Naziv verovatno dolazi od starijeg Mirije vas = Mirijino selo, što ukazuje da se radi o ličnom imenu. A isto bi najverovatnije moglo biti i u slučaju beogradskog Mirijeva. Istog porekla je verovatno i Mirjevac popisan u oblasti Vuka Brankovića, u nahiji Lab, 1455. godine. Međutim, u defterima iz 1528. i 1530. godine selo nadomak Beograda upisano je kao Mirijevci (Miryevçe), drugi naziv Miranje (Miranye). Onaj prvi naziv ukazuje da su u pitanju ljudi doseljeni iz nekog sela pod imenom Mirijevo. Možda baš iz onog braničevskog Mirijeva ili rudničkog Mirijevca? Inače, stanovnici braničevskog Mirijeva su Vlasi. Zanimljivo je da u tom Mirijevu postoji zaselak Palilula.
Beogradsko Mirijevo je u prošlosti u poreskim dokumentima i vojnim i civilnim mapama bilo zapisivano i pod nazivima Mirine, Mirjevci, Miranje, Milijevo, Miliero, Mirava, Mirowa, Miriowa, itd. Ovi latinični nazivi su iz 18. veka, iz vremena austrijske Kraljevine Srbije. Stanovništvo Mirijeva se raselilo tokom rata 1715-1717. godine, pa su austrijske vlasti selo naselili nemačkim kolonistima. Selo je upisano kao Miria-Nebel. Tek u vreme Karađorđeve Srbije Mirijevo je ponovo naseljeno srbskim stanovništvom.
Zanimljivi lokaliteti na području Mirijeva su i Bajdina (naziv za vinograd), Ekmekluk (po turcizmu ekmek = hleb, verovatno je tu nekada bila pekara hleba), Ćurtovo brdo (na kojem je pronađena pomenuta srednjevekovna nekropola).[12]
U ataru Mirijeva izvire Mirijevski potok koji je pominjan kada je pisano o Karaburmi i Rospi Ćupriji.
Pominjani Mokroluški potok izvire u selu Veliki Mokri Lug i teče pravcem severozapad, dužinom oko 10 kilometara. U prošlosti je, ponekad, na proleće imao bujan tok, ponegde se može u literaturi naći da je nazivan i Mokroluška reka. S obzirom da je izdubio lepu udolinu između beogradskih brda, uz potok je uvek išao neki drum. Konačno, kad je ovde građena deonica autoputa Beograd - Niš (1977), potok je završio pod zemljom, odnosno putem. Sagrađen je kolektor kojim Mokroluški potok i danas teče i uliva se u Savu na šetalištu ispod Gazele. Tek u svom izvorišnom delu, i jednoj deonici kod naselja Medaković, Mokroluški potok ima površinski tok.
I većina drugih potoka u urbanom delu Beograda i danas postoji, ali - ispod asfalta.
Mokroluški potok dobio je naziv po lokalitetu Mokri lug. Nekada je tu postojalo selo (na šta ukazuje toponim Selište u Malom Mokrom lugu), koje je zamrlo negde tokom turske vlasti. S obzirom na obilje izvora i potoka u ovom kraju, na mestu naselja razvila se bujna šuma. Kombinacija šume i plavnog tla dala je naziv lokalitetu. 1806. godine, u vreme Karađorđeve države, izbeglice iz turske granice, iz leskovačkog kraja, nastanili su se u području Mokrog luga. Ostalo je zapamćeno da su nakon propasti Karađorđeve države dve godine bili u izbeglištvu preko Dunava, na austrijskoj teritoriji. Tako je začeto ovo mlado selo. U dokumentima iz perioda nakon Drugog srpskog ustanka, nalazimo čak tri sela ovog imena: Mokri lug, Novi Mokri lug i Mahala Mokri lug. Kasnija urbanizacija definisala je dve posebne celine u okviru sela, te su tako nastala dva posebna naselja - Veliki (od Novog) i Mali Mokri lug (od prvobitnog naselja). Mahala Mokri lug (ranije Novo selo i Klimenta - o ovom selu biće više reči kasnije) verovatno su se nalazila na području današnjeg naselja Kaluđerica.
Slanci i Veliko selo su sela na krajnjem severoistoku Beograda.
Slanci su naziv dobili po mineralnim izvorima.
Najstariji pomen Slanaca je iz turskog Popisa vlaha Beogradske nahije iz 1528. godine, upisano pod nazivom Islanaç, kao selište. Isto je i u defteru iz 1530. godine.
1536. i 1560. godine, upisana su dva naselja - Gornje (Gorne Islançe) i Donje Slance (Dolne Islançe) koja su, sa još nekim okolnim selima, pripadala vakufu Mehmed-bega Jahjapašića. Dakle, može se zaključiti da su Turci na selište nekadašnjeg sela naselili vlahe. U defteru iz 1640/41. godine takođe postoje Gornje i Donje Slance. Gornje Slance kasnije je nazvano Malo Slance, a u vreme austrijske vlasti u 18. veku, na jednoj mapi (katalonskog oficira Žozefa de Hara, iz 1717. godine[13]) nalazimo ga upisanog kao - Zelance. Na ovoj mapi, u Gornjem Slancu je ucrtana crkva, a odmah pored sela i druga, što možda znači da je u pitanju seoska crkva i manastir, što bi moglo da ukaže na položaj ovog sela u odnosu na slanački manastir, negde na prostoru između Manastira Slanci i Velikog sela. Istovremeno postoji i Donje Slance ili samo Slance, sa muslimanskim življem. Na De Harovoj mapi i ono je upisano pod istim nazivom - Zelance. Ovo Donje Slance je na području današnjeg sela Slanci.
Selo je poznato i po manastiru koji se u narodu najčešće naziva po imenu sela u čijoj blizini se nalazi - Slanci, a zvanično je ovo Manastir Svetog arhiđakona Stefana. Manastir je metoh Hilandara. Možda zbog toga vlada mišljenje da ga je podigao još Sveti Sava, u šta je teško poverovati, s obzirom da tadašnja srednjevekovna srbska država nije dopirala tako daleko na sever Balkana. Prema drugoj verziji, manastir je podigao kralj Dragutin u vreme kada je držao ovo područje kao sremski kralj. Prema manastirskim spisima, manastir je obnovio despot Đurađ Branković. Do despota, manastir je bio posvećen Vavedenju Presvete Bogorodice, a u znak zahvalnosti zbog velike obnove, monaštvo je promenilo manastirsku slavu u Svetog Stefana, što je bila krsna slava Brankovića. Manastir su razorili Turci 1459. godine.
![]()
![]()
Manastir Slanci nekad (1959) i sad
(slike sa: http://manastiriusrbiji.com i https://www.telegraf.rs)
Prema ranijim mišljenjima[14], manastir je znatno mlađi i podignut je nakon obnove Pećke patriaršije, 1560/70-ih, kada je podignut i manastir Vinča nedaleko od Slanaca na jug, a najstariji pisani pomen Manastira Slanci je iz 1666/67. godine. Međutim, Hazim Šabanović je 1964. godine objavio podatke iz turskih deftera za Beograd i okolinu u razdoblju 1476-1560. godine, i u defteru iz 1560. godine podatak o Manastiru Vavedenje[15] kod sela Oršljan (o ovom selu biće više reči kasnije). Dakle, 1560. godine je ovde postojao manastir (doduše, u njemu je živeo samo jedan monah, imenom Rafailo), što ukazuje da je manastir najverovatnije tu postojao pre turskog osvojenja Beograda, čime na snazi dobija predanje o podizanju ili obnovi manastira sredinom 15. veka, od strane despota Đurđa Brankovića.
Selo pod nazivom Slance popisano je i u oblasti Vuka Brankovića 1455. godine u nahiji Lab.
Sam naziv Veliko selo ne treba posebno objašnjavati. Ono je kao takvo upisano u svim defterima i austrijskim mapama gde i Slanci. S obzirom da ga i najraniji turski defteri za ovu oblast (početak 16. veka) nazivaju Veliko selo, nameće se zaključak da je ono nosilo taj naziv i pre turskog osvojenja Beograda i okoline. Rista Nikolić[16] je zapisao da narod Velikog sela misli da se ono ranije (u mađarsko doba, krajem srednjeg veka) zvalo Čagljan, a kad su ga osvojili Turci, oni su tu naselili nove stanovnike iz Bugarske, koji su svoje selo prozvali - Novo selo, a kasnije - Veliko selo. Međutim, iz deftera vidimo da se još 1528. godine selo naziva Veliko selo, a da napored s njim postoji i selo Čagljan (o kojem će biti više reči) sve do prve polovine 18. veka.
Kroz Slance i Veliko selo teče Manastirski (ili Slanački) potok, koji se uliva u Dunav kod Velikog sela, nasuprot ranije pominjane Donje ade. Zanimljivi toponimi na području Slanaca i Velikog sela su brda i brežuljci: Brešće, Vukojev valog, Golo brdo, Gradište, Zmajevac, Lipovica, Milićevo brdo, Nikino brdo, Osovlje, Slanačko brdo, Trapino brdo...
[1] „Sedam hiljada godina Beograda“, grupa autora, 1975.
[2] Isto
[3] Isto
[4] Živorad Lazić, „Ubiše knjaza“. Kratak osvrt na ovaj neobičan događaj može se pročitati na: http://forum.arheo-amateri.rs/pogled-na-istoriju-srbije/komandovao-sopstvenu-smrt/
[5] Ovaj podatak navodi Nušić u knjizi „Stari Beograd“.
[6] Npr: http://www.mirjanadetelic.com/gradovi/gradovi/Visnjica.htm
[7] Laza Harambaša, Lazar Dobrić iz Sasa u Sremu (današnji Novi Karlovci) bio je vođa jedne velike hajdučke družine krajem 18. veka, a u njegovoj četi bili su, između ostalih, i Veljko Petrović i Stanoje Glavaš. Često su prelazili Savu i Dunav i napadali Turke gde god je bila prilika, ali se nisu libili pljačkati ni po Sremu, bogate austrijske pa i srbske gazde i poštanske kočije. Sedište mu je bilo u tada već zapustelom selištu Crvenka na Dunavu, nedaleko od Batajnice. Po izbijanju ustanka 1804. godine, Laza je odmah prešao u Srbiju sa svojom četom i uzeo učešće u borbama. Poginuo je na samom početku ustanka u jednom okršaju protiv Turaka u Levču (Pilipović Radovan, „Laza Harambaša – batajnički Robin Hud“, internet članak).
[8] Hajduk Rajko i Pop Martin su imali družinu koja je u drugoj polovini 17. veka prepadala i pljačkala turske lađe na Dunavu. Rajko je bio sa Homolja, a Martin iz Grocke kod Beograda. Rajko je držao nekakvu mehanu u Homolju. Martina su kao dečaka Turci odveli u janičare, ali je on nekako uspeo pobeći i vratiti se kući, a zatim je postao sveštenik. Predanje kaže da je strašno mrzeo Turke. Njih dvojica su imali razrađenu taktiku prepadanja lađa na Dunavu: Pop Martin je osmatrao kretanje lađa na Dunavu, i kad bi primetio neki trgovački brod sa tovarom, slao bi momka na konju da o tome izvesti Rajka, koji je onda pravio zasedu nizvodno, najčešće kod Boljetina... Rajka su, na kraju, Turci uhvatili i obesili, a o sudbini Popa Martina se ne zna...
[9] Filip (u našoj epici i kao - Vilip) Madžarin je zaista mogao biti zapovednik višnjičke tvrđave, krajem 14. ili početkom 15. veka. Radi se o firentinskom pustolovu i vojskovođi španskog porekla imenom Philippus de Scolaribus, odnosno Pipo de Ozora, kasnije prozvan Pipo Spano (1369-1426). Ono plemićko „de Ozora“ mu dolazi po ženi Varvari, kći Andrije Ozorskog. Sa 17 godina stupio je u ugarsku vojnu službu kod kralja Žigmunda u kojoj je ostao do kraja života. Istakao se borbama protiv Turaka u Podunavlju, a u prvim decenijama 15. veka bio je temišvarski vojvoda, tako da je zaista mogao imati u svojoj nadležnosti i višnjičku tvrđavu. U epskoj pesmi, Filip pije vino sa Zmaj-despot Vukom, i bije megdan protiv Marka Kraljevića (koji ga na kraju ubija). Despot Vuk Branković je rođen kad su Marko i Filip već bili pokojni, ali su ova dvojica potonjih zaista bili savremenici, pa nije isključeno da su se negde „gledali preko nišana“, s obzirom da je Marko kao turski vazal ratovao protiv Ugara.
[10] http://www.mirijevo.co.rs/Istorija/
[11] Nikolić Rista, „Okolina Beograda“
[12] Đorđe Obradović zvani Ćurto bio je jedan od vojvoda Prvog srpskog ustanka. Gospodario je Jadrom i Rađevinom i delom Mačve. Bio je odvažan, ali samovoljan i uzimao je sa svojom četom učešće u ustaničkim borbama protiv Turaka po sopstvenom nahođenju. Bio je u sukobu sa Jakovom Nenadovićem, Nikolom Grbovićem i pop-Lukom Lazarevićem. Već na samom početku ustanka, ostali ustanički prvaci su razmatrali da se on ukloni. Presudan događaj bio je kad Ćurto nije sprečio prodor jedne turske jedinice iz Bosne (neki kažu i da ih je pustio za novac) niti o tome obavestio ostale ustaničke jedinice, te je taj turski odred posle naneo velike žrtve i štetu ustaničkoj vojsci kod Šabca. Zbog toga je, po Karađorđevom naređenju, zatvoren i, nakon kratkog suđenja, osuđen na smrt, u leto 1804. godine. Postoji više verzija gde je ubijen - u Šabcu, Lešnici, Novom Selu u Jadru. Nije mi poznato zašto se brdo na području Mirijeva naziva po njemu. Više na:
https://archive.fo/20130706035840/http://pravoslavlje.spc.rs/broj/1016/tekst/pogubljenje-djordja-curcije/
[13] Plan de la Ville de Belgrad et de son Attaque fait par L’Armee de sa Maieste Impériale et Catholique... le Prince Eugen de Savoi... le 16 d'Août 1717 Echelle de 800 Toises Dessiné sur le lieu.. . par don Joseph de Haro ÿ Cardona, vicomte de Lincourt, Lieutenent Colonel d’infanterie.
[14] Dejan Medaković, „Manastir Slance kod Beograda“, 1955
[15] Ovaj manastir se često meša sa vinčanskim manastirom koji je imao sličnu istorijsku sudbinu, ali nakon razaranja u 18. veku, nije obnovljen.
[16] „Okolina Beograda“
The post Toponimija Beograda (4) appeared first on Poreklo.
